শিশু নাটক: বৈশিষ্ট্য আৰু ইয়াৰ প্ৰয়োজনীয়তা
এহিয়া আহমেদ, মৈৰাবাৰী, মৰিগাঁও
মানৱ জীৱনৰ প্ৰতিটো দিশৰ লগত নাটক সদায় একত্ৰিত হৈ থাকে। নাটক সমাজৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংগ বুলি ক’লে অতিৰঞ্জিত নহ’ব। কাৰণ ই শিশুৰ পৰা বৃদ্ধলৈকে প্ৰতিজন মানুহৰ জীৱনৰ লগত ওতঃপ্ৰোতভাৱে জড়িত আৰু ই সমাজৰ বিকাশত ব্যৱহৃত এক প্ৰধান অস্ত্ৰ। সেয়েহে নাট্যই সমাজৰ সংৰক্ষণ, সমৃদ্ধি আৰু পৰিবৰ্তন তথা এখন সুস্থ সমাজ গঢ়িবলৈ সহায় কৰে। বিশেষকৈ শিশুৰ বিকাশ ক্ষেত্ৰত খেলা-ধূলাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি শিশুৰ প্ৰতিভা বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত আমি কিমান সচেতনতা অৱলম্বন কৰো? শিশু হৈছে দেশৰ ভৱিষ্যত। শিশুৰ শাৰীৰিক, মানসিক আৰু আধ্যাত্মিক বিকাশ কেঁচুৱা অৱস্থাতে বিকশিত হোৱাটো প্ৰয়োজন। যিটো শিশুৱে নিজৰ শিক্ষাৰ জৰিয়তে লাভ কৰিব পাৰে। আৰু সেই শিক্ষাক আৰু সহজ কৰি তুলিবলৈ বা শিক্ষাৰ জখলা বগাবলৈ নাটক এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পদক্ষেপ হৈ পৰে। কাৰণ নাটক এনে এক ‘দৃশ্য’ কলা যিয়ে শিশুক আকৰ্ষিত কৰে আৰু ভাল কাম কৰিবলৈ আগ্ৰহ আৰু প্ৰেৰণাৰ সৃষ্টি কৰে। সততে দেখা যায় যে একাংশ শিশুৱে কোনো বিষয় পঢ়িবলৈ আগ্ৰহী নহয় বা সেই বিষয়টো বুজিবলৈ টান হৈ পৰে। তেনে ক্ষেত্ৰত বিষয়টোক নাটকীয় ৰূপত বা নাটকৰ জৰিয়তে পৰিবেশন কৰি বা প্ৰকাশ কৰি সেই বিষয়টো গোটেই জীৱন তেওঁৰ মূৰত ছাপ খোৱাব পাৰে। নাট্যই শিশুক সমাজত নিজকে খাপ খুৱাবলৈ প্ৰয়োজনীয় গুণ বিকশিত আৰু উপলব্ধি কৰাত সহায় কৰে, যেনে ‘দৃঢ়তা’, ‘একাগ্ৰতা’, ‘সাহস’, ‘সৃষ্টিশীলতা’, যোগাযোগৰ দক্ষতা, ‘সহযোগী মনোভাৱ’, সমালোচনাত্মক চিন্তাৰ দক্ষতা ইত্যাদি।পৰিবেশন কলাৰ ক্ষেত্ৰত শিশু নাটকে এক বিশেষ স্থান দখল কৰিছে। শিশু নাট্যই যুৱ মনক সৃষ্টিশীলতা, কল্পনা আৰু সমালোচনাত্মক চিন্তাধাৰাৰ সন্ধানত সহায় কৰে। শিশু নাটকৰ গৱেষক আৰু শিক্ষাবিদসকলে শিশুৰ বিকাশৰ বিভিন্ন দিশত শিশু নাটকৰ গুণ আৰু প্ৰভাৱৰ ওপৰত আলোকপাত কৰি নিজৰ মতামত আগবঢ়াইছে। তলত এই ক্ষেত্ৰৰ বিশেষজ্ঞসকলে আগবঢ়োৱা কিছু মতামত দিয়া হ’ল।কেলগাৰী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ নাট্য শিক্ষাৰ অধ্যাপক ড. জো নৰিছে শিশুৰ বাবে নাটক শিক্ষাৰ উপকাৰিতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে। শিশু নাট্যৰ অভিজ্ঞতাই কিশোৰ-কিশোৰীসকলৰ সৃষ্টিশীলতা, সমালোচনাত্মক চিন্তাধাৰা, সমস্যা সমাধান আৰু সহযোগিতাৰ দক্ষতাক প্ৰসাৰিত কৰে বুলিও তেওঁ কয়। তেওঁৰ মতে শিশু নাটে সামগ্ৰিক শিক্ষাৰ এক অনন্য দৃষ্টিভংগী আগবঢ়ায় আৰু শিশুসকলক শিল্প অভিজ্ঞতা আৰু তেওঁলোকৰ শৈক্ষিক পাঠ্যক্ৰমৰ মাজত সংযোগ স্থাপন কৰাত সহায় কৰে।শিশু নাট “জীৱনকালৰ মাজেৰে নান্দনিক শিক্ষা” নামৰ কিতাপখনত নাটক শিক্ষাৰ গৱেষক তথা শিক্ষাবিদ ড° কেলি ফ্ৰীবডিয়ে আৱেগিক বুদ্ধিমত্তা আৰু সামাজিক দক্ষতা বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত শিশু নাটকৰ ভূমিকাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে। তেখেতৰ মতে চৰিত্ৰ আৰু আখ্যানৰ সৈতে জড়িত হৈ শিশুৱে সহানুভূতিশীল হ’বলৈ শিকে, আনৰ দৃষ্টিভংগী বুজি পায় আৰু আত্মসন্মান গঢ়ি তোলে। শিশুৰ খেলে আৱেগিক অন্বেষণৰ বাবে এক মঞ্চ প্ৰদান কৰে আৰু শিশুসকলক নিজৰ আৱেগক নেভিগেট কৰাত সহায় কৰে।ভাৰতৰ নেচনেল স্কুল অৱ ড্ৰামাৰ গৱেষক আৰু শিক্ষাবিদ ড° আশীষ শ্ৰীবাস্তৱে শিশু নাটকৰ সাংস্কৃতিক আৰু সামাজিক তাৎপৰ্যৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিছে। তেওঁৰ মতে সাংস্কৃতিক ঐতিহ্য সংৰক্ষণ আৰু প্ৰসাৰত শিশু নাট্যই গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰাৰ লগতে সমসাময়িক সামাজিক সমস্যা সমাধানৰ ক্ষেত্ৰত শিশু নাটকৰ ভূমিকাও গুৰুত্বপূৰ্ণ। শিশু নাটকে কিশোৰ-কিশোৰী দৰ্শকক বৈচিত্ৰময় সংস্কৃতি, পৰম্পৰা আৰু মূল্যবোধ বুজিবলৈ আৰু প্ৰশংসা কৰাত সহায় কৰাৰ লগতে অন্তৰ্ভুক্তি আৰু সহনশীলতাক প্ৰসাৰিত কৰে।এছিয়া ছ’চাইটিৰ শিক্ষা বিভাগৰ উপ-সভাপতি ড° টনি জেকচনে শিশুৰ বিশ্বব্যাপী দক্ষতা বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত নাটককে ধৰি কলাৰ গুৰুত্বৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে। তেওঁৰ মতে শিশু নাট্যই ক্ৰছ-কলচাৰেল বুজাবুজি, যোগাযোগ দক্ষতা আৰু বৈচিত্ৰময় জগতৰ কামবোৰ কৰাৰ ক্ষমতাক প্ৰসাৰিত কৰে। বিভিন্ন কাহিনী আৰু পৰিবেশনৰ সৈতে পৰিচিত হোৱাৰ জৰিয়তে শিশুসকলে এক বহল দৃষ্টিভংগী গঢ়ি তোলে আৰু সাংস্কৃতিকভাৱে দক্ষ ব্যক্তি হৈ পৰে।কিশোৰ-কিশোৰী দৰ্শকৰ বাবে নাটকৰ বিশেষজ্ঞ গৱেষক আৰু শিক্ষাবিদ ড° নিছা ডি’ছৌজাই শিশুৰ জ্ঞানমূলক বিকাশৰ ওপৰত নাট্যৰ প্ৰভাৱৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিছে। তেওঁ উল্লেখ কৰিছে যে শিশুৰ নাট প্ৰদৰ্শনে প্ৰদান কৰা দৃশ্য আৰু শ্ৰৱণ উদ্দীপনাই শিশুৰ মনোযোগ, একাগ্ৰতা আৰু স্মৃতিশক্তি বৃদ্ধি কৰে। শিশু নাট্যই শিশুসকলক সক্ৰিয়ভাৱে সমালোচনাত্মক চিন্তাধাৰাত জড়িত কৰে, যাৰ ফলত তেওঁলোকে চৰিত্ৰ, কাহিনীভাগ আৰু বিষয়ভিত্তিক উপাদানসমূহ বিশ্লেষণ কৰিব পাৰে।সামগ্ৰিকভাৱে শিশু নাটকৰ ক্ষেত্ৰৰ গৱেষক আৰু শিক্ষাবিদসকলে ইয়াৰ বহুমুখী উপকাৰিতাৰ স্বীকৃতি দিছে। শিশুৰ মন গঢ় দিয়াৰ এক মূল্যৱান আহিলা হিচাপে পৰিগণিত হোৱা শিশুৰ শৈক্ষিক, আৱেগিক, সামাজিক, সাংস্কৃতিক আৰু জ্ঞানমূলক উপকাৰিতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে। এই বিশেষজ্ঞসকলে তেওঁলোকৰ কৰ্মৰাজিৰ জৰিয়তে শিশু নাটকক এক গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু ফলপ্ৰসূ কলা হিচাপে বুজাবলৈ অৰিহণা যোগাইছে।সমগ্ৰ বিশ্বতে বিজ্ঞানৰ বিকাশৰ সমান্তৰালকৈ শিক্ষা আৰু সংস্কৃতিৰ ক্ষেত্ৰতো ইয়াৰ প্ৰভাৱ দেখা গৈছে। কালৰ পৰিবৰ্তনৰ লগে লগে গতানুগতিক চিন্তাধাৰাৰ বিপৰীতে বৈজ্ঞানিক চিন্তা আৰু চেতনাৰ বিকাশ হ’বলৈ ধৰিলে। নাটক, সংগীত, শিল্প আৰু জীৱনৰ বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ প্ৰভাৱ পৰিলক্ষিত হয়। শিশু নাট্য আন্দোলনৰ ক্ষেত্ৰখনত প্ৰগতিশীল ধাৰণাসমূহৰ প্ৰৱেশ সেই সময়ৰ পৰাই আৰম্ভ হৈছিল। শিশুৰ প্ৰতিভা বিকাশৰ ক্ষেত্ৰতো যে ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা আছে সেই কথা উপলব্ধি কৰি চিন্তাবিদসকলে এই ক্ষেত্ৰত অধিক কাম আৰম্ভ কৰিলে। শিক্ষাৰ প্ৰভাৱত প্ৰগতিশীল চিন্তাৰ বিকাশৰ লগে লগে ৰক্ষণশীল মনোভাৱ নাইকিয়া হৈ শিশুসকলক নিজৰ বৌদ্ধিক আৰু সাংস্কৃতিক বিকাশৰ যথেষ্ট সুযোগ দিয়া হ’ল। শিশু নাট্যই ক্ৰমান্বয়ে সমগ্ৰ বিশ্বতে নিজৰ প্ৰভাৱ বিয়পাবলৈ ধৰিলে।ভাৰতবৰ্ষত শিশু নাটকৰ যথেষ্ট বিকাশ হৈছে। ভাৰতৰ গল্প কোৱা আৰু পৰিবেশন কলাৰ চহকী ইতিহাস দেশৰ শিশু নাটকৰ ভেটি। পৰম্পৰাগত নাটক যেনে পুতলা, লোকনাট, ছাঁয়া নাটক ইত্যাদিক যুৱ দৰ্শকৰ প্ৰয়োজন পূৰণৰ বাবে অভিযোজিত কৰি পৰম্পৰাগত শিল্পৰূপত সমসাময়িক আখ্যান সন্নিবিষ্ট কৰা হৈছে। ভাৰতৰ শিশু নাট্যগোষ্ঠী আৰু সংঘই এই শিল্পকলাৰ জনপ্ৰিয়তা আৰু প্ৰচাৰৰ ক্ষেত্ৰত মুখ্য ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছে। এই গোটসমূহে ভাৰতৰ সাংস্কৃতিক বৈচিত্ৰ্যৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি নাটকৰ আয়োজন কৰে। যুৱ প্ৰতিভা বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকে মুখ্য ভূমিকা পালন কৰিছে, উচ্চাকাংক্ষী শিশু শিল্পী, পৰিচালক, নাট্যকাৰৰ বাবে এক মঞ্চ প্ৰদান কৰিছে। ভাৰতত শিশু নাটকৰ বৃদ্ধিত চৰকাৰী পদক্ষেপ আৰু প্ৰতিষ্ঠানসমূহেও অৰিহণা যোগাইছে। সংগীত নাট্য একাডেমী, নেচনেল স্কুল অৱ ড্ৰামা, আৰু বিভিন্ন ৰাজ্যিক পৰ্যায়ৰ একাডেমীয়ে কৰ্মশালা, উৎসৱ আৰু প্ৰশিক্ষণ কাৰ্যসূচীৰ জৰিয়তে শিশু নাট্যক সহায় আৰু সহযোগ আগবঢ়াই আহিছে। কেৱল সেয়াই নহয় ডিজিটেল যুগে ভাৰতত শিশু নাট্যৰ বাবে নতুন বাট মুকলি কৰি দিছে। অনলাইন প্লেটফৰ্ম, লাইভ ষ্ট্ৰীমিং আৰু ডিজিটেল প্ৰদৰ্শনে ভৌগোলিক সীমা অতিক্ৰম কৰি থিয়েটাৰক বহল দৰ্শকৰ মাজলৈ লৈ গৈছে। শিশু নাট্যগোষ্ঠীসমূহে প্ৰযুক্তিৰ ব্যৱহাৰ কৰি পৃথিৱীৰ দুৰ্গম অঞ্চল সমূহলৈ প্ৰচাৰ অব্যাহত ৰাখিছে।বৰ্তমান বিজ্ঞানৰ অসাধাৰণ বিকাশৰ পৰ্যায়ত সমগ্ৰ দেশতৰ লগতে আৰু আমাৰ ৰাজ্যতো শিশু নাটৰ এক বিকশিত ৰূপ দেখা পোৱা গৈছে।আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ কথাটো হ’ল আমাৰ ৰাজ্য চৰকাৰেও চৰকাৰী বিদ্যালয়সমূহৰ শিশু শিল্পৰ উন্নতিৰ বাবে বিভিন্ন ধৰণৰ পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰিছে। চৰকাৰী বিদ্যালয় সমূহৰ উপৰিও ব্যক্তিগত খণ্ডৰ বিদ্যালয় সমূহতো শিশু নাটৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা পৰিলক্ষিত হৈছে। বিদ্যালয়সমূহে অহৰহ বিভিন্ন ধৰণৰ অনুষ্ঠানৰ আয়োজন কৰি শিশুসকলৰ প্ৰতিভাসমূহ প্ৰদৰ্শন কৰিছে, যিয়ে শিশুসকলৰ কলাত্মক গুণগত মান বিকাশৰ লগতে আগ্ৰহভিত্তিক শিক্ষা গ্ৰহণতো সহায় কৰিছে। নাটকীয়ভাৱে বিষয়বস্তু বুজি পোৱাটো অতি সহজ আৰু ৰং, প্ৰয়োজনীয় কাপোৰ-কানি আৰু আনুষংগিক সামগ্ৰী প্ৰয়োগ কৰি নাটকখন পৰিবেশন কৰাৰ অভিজ্ঞতাই শিশুসকলক এক অনন্য আনন্দ দিয়ে। সাম্প্ৰতিক সময়ত শিশু আৰু অভিভাৱকৰ সমাজৰ প্ৰতি থকা আগ্ৰহৰ বাবেই শিশু নাটকৰ ভৱিষ্যত উজ্জ্বল বুলি ক’ব পাৰি।একাংশ অভিভাৱকৰ ৰক্ষণশীল চিন্তাধাৰাই শিশুসকলৰ মানসিক বাধাৰ সৃষ্টি কৰে। একাংশ অভিভাৱকে শিশুসকলক শৈক্ষিক ভাবে বিকশিত কৰিবলৈ অকল কিতাপৰ মাজতে আবদ্ধ কৰিব বিচৰাটো কোনোপধ্যেই গ্ৰহণযোগ্য নহয়। কিতাপৰ বিষয়বস্তু এটা শিশুসকলক বুজাবলৈ মনোৰঞ্জনমূলক ৰহণ সানি নাটকীয় ভাৱে অতি সহজতে বুজাব পাৰি।শিশুসকলক প্ৰতিভা প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ সুযোগ প্ৰদান কৰিব লাগে।দেখা যায় যে একাংশ শিশু ভয়াতুৰ তথা লাজুকী স্বভাৱৰ। তেনে শিশুসকলে মুকলি মঞ্চত প্ৰতিভা প্ৰদৰ্শন বা নাটকত অভিনয় কৰি অতি সহজতে লাজ আৰু ভয়ক জয় কৰিব পাৰে। প্ৰতিভা প্ৰদৰ্শন তথা নাটকত অভিনয় কৰি শিশুসকলৰ-